بررسی تاريخی و اثر درازمدت عوامل اقليمی بر توليد زعفران در استان خراسان رضوي

زعفران )sativus Crocus )با قدمتی ديرينه از دوره باستان تا دوره معاصر برای ايرانيان، كاربرد خوراكی و دارويی داشته است و عوامل متعددی بر ميزان توليد آن در استانهای مختلف تأثير گذار بوده است. به منظور بررسی روند سطح زير كشت، توليد و عملکرد كالله زعفران و همچنين اثر پارامترهای اقليمی نظير ارتفاع از سطح دريا، ميانگين دما و ميانگين بار بر كشت و توليد ايین گيیاه در شیهرهای مختلیف استان خراسان رضوی، مطالعهای در بازه زمانی سالهای 1363 تا 1399 با استفاده از دادههای جهاد كشاورزی صورت گرفت. نتیايج نشیان داد كه بيشترين مقدار توليد، و سطح زير كشت در بازه مورد بررسی به ترتيب مربوط به زاوه، تربت حيدريه و رشتخوار بود. همچنیين زاوه و تربت حيدريه به ترتيب با 13/3 و 9/4 درصد از كل، بيشترين سهم را از توليد كل استان داشتند.

مقايسه عملکرد هر شهر نسبت به ميانگين استان نشان داد كه گناباد و تربت حيدريه به ترتيب دارای رتبه های اول و دوم از اين نظر بودند. همچنين كالت دارای كمترين درصد سطح زير كشت، توليد آبی و نسبت عملکرد به ميانگين استان بود. مطالعه تأثير عوامل اقليمی بر زعفران نشان داد كه با افزايش ارتفیاع از سیطح دريا، سطح زير كشت و توليد زعفران، روند افزايشی داشت.با افزايش بارندگی ساالنه نيیز، سیطح زيیر كشیت و توليید كیل رونید كاهشیی غيرخطی نشان داد ولی عملکرد زعفران افزايش يافت. همچنين با افزايش ميانگين دما، سطح زير كشت و توليد زعفران افزايش يافت ولیی عملکرد زعفران روند كاهشی داشت.

بررسی درصد تشابه شهرهای مختلف استان خراسان رضوی از نظر خصوصيات مورد بررسی در سیطح 75 درصد نشان داد كه در كل، مناطق مختلف استان به 5 خوشه قابل تفکيک است. شهرهای باخرز، گناباد، كاشمر، مهوالت و رشتخوار در خوشه اول و شهرهای بجستان، خواف، تربت جام، نيشابور، بردسکن و تايباد در خوشه دوم قرار گرفتند و هر كدام از شهرهای تربت حيدريه و زاوه نيز دو شاخه مجزا را تشکيل دادند و بقيه شهرها در يک خوشه قرار گرفتند. به طور كلی رونید افزايشیی سیطح زيیر كشیت و توليید زعفران در استان خراسان رضوی حاكی از تمايل بيشتر به كشت اين گياه توسط كشاورزان با توجه به شرايط اقليمیی و خیاكی ايین اسیتان است.

Saffron (Crocus sativus L.) has been used as food and medicine for Iranians for a long time, from the ancient to the modern period, and several factors have influenced its production and consumption in different provinces, especially Razavi Khorasan. In order to investigate the trend of cultivated area, stigma production and yield of saffron and also the effect of climatic parameters such as altitude above sea level, average temperature, and precipitation on the cultivation and production of this plant in different cities of Khorasan Razavi Province, a study was conducted by using data of Agricultural Jihad Organization during 1984 to 2020. Results indicated that the highest production and cultivated area in the province of Razavi Khorasan in the studied period were related to Zaveh, Torbat Heydarieh, and Roshtkhar, respectively. Zaveh and Torbat Heydarieh also had the largest portion of irrigated production in the province, with 13.3 and 9.4 %, respectively. Upon comparing the yield of saffron across different cities to the provincial average, it became evident that Gonabad and Torbat Heydarieh secured the first and second positions, respectively, in this comparison. Conversely, Kalat exhibited the lowest percentage in terms of cultivated area, irrigated production, and yield ratio compared to the provincial average.

Further analysis revealed that elevation above sea level is positively correlated with both cultivated area and saffron production. Interestingly, there exists a non-linear inverse relationship between annual rainfall and cultivated area, production, and yield of saffron. Moreover, the study found that higher average temperatures are associated with increased saffron production, although the average yield of saffron tends to decrease. Regarding similarities across different cities in Khorasan-Razavi province, an investigation at a 75% similarity threshold indicated the possibility of classifying the province’s various regions into five distinct clusters. The cities of Bakharz, Gonabad, Kashmer, Mahvalat, and Roshtkhar were in the first cluster, and the cities of Bajastan, Khaf, Torbat Jam, Neishabur, Bardaskan, and Taibad were in the second cluster, and each of the cities of Torbat Heydarieh and Zaveh also formed two separate branches.

The rest of the cities were placed in a cluster. In general, the increasing trend of saffron cultivation and production in Khorasan-Razavi province indicates a greater desire to cultivate this plant by the farmers, considering the climatic and soil conditions of this province.